Mercados campesinos en tiempos de pandemia: de la resistencia a la adaptación en Cotacachi y Barcelona

Contenido principal del artículo

Jordi Gascón-Gutiérrez

Resumen

Desde hace décadas, en el Sur y en el Norte Global han surgido iniciativas encaminadas a restablecer los mercados campesinos en zonas urbanas con el objetivo de que agricultores y agricultoras puedan vender la producción directamente al consumidor final para obtener toda la ganancia comercial. Esto se encuadra en una serie de estrategias dirigidas a alcanzar la autonomía de un circuito agroindustrial que impone precios y condiciones de producción. En ocasiones, las restricciones de movilidad por causa de la pandemia de la covid-19 dificultaron el funcionamiento de estos mercados. En este sentido, se explora cómo el campesinado enfrentó esta situación. Para ello, se analizaron dos casos: uno situado en los Andes septentrionales (Cotacachi, Ecuador) y el otro en la Europa mediterránea (Barcelona, España). De este modo, el estudio se sustenta en etnografías de larga duración a través de la aplicación de técnicas de investigación cualitativas y la revisión de material de archivo y de hemeroteca. Se llega a la conclusión que los campesinos y las campesinas respondieron eficazmente a la emergencia a nivel económico (en cuestión de días crearon mecanismos para seguir manteniendo la venta directa al consumidor final) y político (denunciaron y enfrentaron las políticas restrictivas de forma organizada y exitosa), con lo cual se descubre cómo las estrategias aplicadas por el campesinado fueron, en muchos aspectos, similares.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Métricas

Cargando métricas ...

Detalles del artículo

Cómo citar
Gascón-Gutiérrez, J. (2025). Mercados campesinos en tiempos de pandemia: de la resistencia a la adaptación en Cotacachi y Barcelona. Íconos - Revista De Ciencias Sociales, (83), 187–205. https://doi.org/10.17141/iconos.83.2025.6379
Sección
Temas

Citas

Altieri, Miguel, Peter Rosset y Lori Ann Thrupp. 1998. The potential of agroecology to combat hunger in the developing world. Washington D.C.: Instituto Internacional de Investigación sobre Políticas Alimentarias.

Bandera, Elena. 2020. “La huerta asturiana reclama poder sobrevivir al coronavirus”. La Voz de Asturias, 18 de abril. https://lc.cx/4HNZhy

Barkley, David, y Paul Wilson. 1992. “Is Alternative Agriculture a Viable Rural Development Strategy?”. Growth and Change a Journal of Urban and Regional Policy 23 (2): 239-253. https://doi.org/10.1111/j.1468-2257.1992.tb00581.x

Batalla, Laia, Ana Correro, Alba Hierro, Pati Homs, Federica Ravera, Marta Rivera-Ferré y Annaïs Sastre. 2020. Xarxes alimentàries locals en temps de COVID-19. Barcelona: Arran de Terra.

Begiristain, Mirene, Patricia Dopazo, Jessica Milgroom, Isabel Álvarez, Elisa Oteros, Marta Rivera y Marina Di Masso. 2020. “Aprendizajes de una campaña agroecológica y feminista”. Soberanía Alimentaria, Biodiversidad y Culturas 38: 42-44. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=9789475

Beillouin, Damien, Tamara Ben-Ari, Eric Malézieux, Verena Seufert y David Makowski. 2021. “Positive but variable effects of crop diversification on biodiversity and ecosystem services”. Global Change Biology 27 (19): 4697-4710. https://doi.org/10.1111/gcb.15747

Bernstein, Henry. 2016. Dinámicas de clase y transformación agraria. Barcelona: Icaria.

Bezner, Rachel, Jeffrey Liebert, Moses Kansanga y Daniel Kpienbaareh. 2022. “Human and social values in agroecology: A review”. Elementa: Science of the Anthropocene 10 (1): 1-24. https://doi.org/10.1525/elementa.2021.00090

Boltvinik, Julio, y Susan Archer Mann. 2016. “Introduction”. En Peasant poverty and persistence in the Twenty-first century, editado por Julio Boltvinik y Susan Archer Mann, 1-42. Londres: Zed Books.

Bruce, Analena. 2019. “Farm entry and persistence: Three pathways into alternative agriculture in southern Ohio”. Journal of Rural Studies 69: 30-40. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2019.04.007

Carte, Lindsey, Birgit Schmook, Claudia Radel y Richard Johnson. 2019. “The Slow Displacement of Smallholder Farming Families: Land, Hunger, and Labor Migration in Nicaragua and Guatemala”. Land 8 (6): 1-12. https://doi.org/10.3390/land8060089

Carte, Lindsey, Mason McWatters, Erin Daley y Rebecca Torres, 2010. “Experiencing agricultural failure: Internal migration, tourism and local perceptions of regional change in the Yucatan”. Geoforum 41 (5): 700-710. https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2010.03.002

Chayanov, Alexander. 1966. The Theory of Peasant Economy. Homewood: Irwin for American Economic Association.

Coordinadora de Mercats de Pagès. 2020. “A l’Att. de la Sra. Ada Colau, Alcaldessa de Barcelona”, 9 de abril. https://lc.cx/UnIcsW

Cousins, Ben, e Ian Scoones. 2010. “Contested paradigms of ‘viability’ in redistributive land reform: Perspectives from southern Africa”. The Journal of Peasant Studies 37 (1): 31-66. https://doi.org/10.1080/03066150903498739

Craviotti, Clara, María Laura Viteri y Gladys Quinteros. 2021. “Covid-19 y circuitos cortos de comercialización de alimentos en Argentina”. European Review of Latin American and Caribbean Studies 112: 29-49. https://www.jstor.org/stable/48658258

Durham, Timothy, y Tamás Mizik. 2021. “Comparative economics of conventional, organic, and alternative agricultural production systems”. Economies 9 (2): 1-22. https://doi.org/10.3390/economies9020064

ECVC (European Cordination Via Campesina). 2020. “Encuesta de ECVC sobre el impacto de la Covid-19 en la agricultura campesina”. Acceso el 13 de junio de 2024. http://chil.me/download-file/104758-295076

Escribano, Paula. 2023. “Playing by the rules: formalisation in the agroecology sector during the COVID-19 pandemic”. The Journal of Peasant Studies 51 (6): 1428-1451. https://doi.org/10.1080/03066150.2023.2285478

Flachs, Andrew. 2022. “Degrowing alternative agriculture: institutions and aspirations as sustainability metrics for small farmers in Bosnia and India”. Sustainability Science 17: 2301-2314. https://doi.org/10.1007/s11625-022-01160-9

Gascón, Jordi. 2020. “Covid-19, estado de emergencia y agricultura familiar en España”. Ager: Revista de Estudios sobre Despoblación y Desarrollo Rural 30: 177-206. https://doi.org/10.4422/ager.2020.13

Gascón, Jordi, Carlota Solà y Cristina Larrea. 2021 “No es negociable”: desperdicio alimentario y relaciones de poder en la cadena agroalimentaria. Barcelona: Icaria.

Gascón, Jordi, y Kevin Mamani. 2022. “Community?based tourism, peasant agriculture and resilience in the face of COVID?19 in Peru”. Journal of Agrarian Change 22 (2): 362-377. https://doi.org/10.1111/joac.12447

Generalitat de Catalunya. 2020. “Noves mesures per garantir la continuïtat dels mercats setmanals de productes frescos a l'aire lliure”, 3 de abril. https://lc.cx/akeQ5J

German, Laura, Anya Bonanno, Laura Foster y Lorenzo Cotula. 2020. “‘Inclusive business’ in agriculture: Evidence from the evolution of agricultural value chains”. World Development 134: 105018. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2020.105018

Hobbs, Jill. 2020. “Food supply chains during the COVID?19 pandemic”. Canadian Journal of Agricultural Economics 68 (2): 171-176. https://doi.org/10.1111/cjag.12237

Huaita-Alfaro, Anna María. 2022. “Lima markets beyond commerce: Challenges and possibilities of common food spaces in periods of crisis”. En Marketplaces: Movements, Representations and Practices, editado por Ceren Sezer y Rianne van Melik, 114-128. Londres: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003197058-10

Ikerd, John, Gary Devino y Suthijit Traiyongwanich. 1996. “Evaluating the sustainability of alternative farming systems”. American Journal of Alternative Agriculture 11 (1): 25-29. https://doi.org/10.1017/S088918930000669X

IPC (International Planning Committee for Food Sovereignty). 2020. “COVID-19-Small-scale food producers stand in solidarity and will fight to bring healthy food to all”, 7 de abril. https://www.foodsovereignty.org/covid-19

Kay, Cristóbal. 2008. “Reflections on Latin American Rural Studies in the Neoliberal Globalization Period: A New Rurality?”. Development and Change 39 (6): 915-943. https://doi.org/10.1111/j.1467-7660.2008.00518.x

Kay, Cristóbal. 2001. “Los paradigmas del desarrollo rural en América Latina”. En El mundo rural en la era de la globalización: incertidumbres y potencialidades, editado por Francisco García Pascual, 337-430. Madrid: Universidad de Lleida.

Kolodinsky, Jane, Marilyn Sitaker, Lisa Chase, Diane Smith y Weiwei Wang. 2020. “Food Systems Disruptions. Turning a Threat into an Opportunity for Local Food Systems”. Journal of Agriculture, Food Systems and Community Development 9 (3): 5-8. https://doi.org/10.5304/jafscd.2020.093.013

Kremen, Claire, y Albie Miles. 2012. “Ecosystem Services in Biologically Diversified versus Conventional Farming Systems: Benefits, Externalities, and Trade-Offs”. Ecology and Society 17 (4): 1-25. https://doi.org/10.5751/ES-05035-170440

Lalander, Rickard. 2010. Retorno de los runakuna: Cotacachi y Otavalo. Quito: Abya-Yala.

Lema, Marcos. 2020. “Las ventas online de los supermercados se disparan un 74% en la segunda semana de confinamiento”. El País, 7 de abril. https://lc.cx/iwViY8

Leslie, Isaac Sohn. 2017. “Improving farmers markets and challenging neoliberalism in Argentina”. Agriculture and Human Values 34: 729-742. https://doi.org/10.1007/s10460-017-9774-z

McMichael, Philip. 2013. Food Regimes and Agrarian Questions. Halifax: Fernwood.

Mhlanga, David, y Emmanuel Ndhlovu. 2020. “Socio-economic Implications of the COVID-19 Pandemic on Smallholder Livelihoods in Zimbabwe”. Business, Economics and Management: 1-17. https://doi.org/10.20944/preprints202004.0219.v1

Ministerio de Agricultura y Ganadería. 2022. “Chakra andina: un sistema agrícola ancestral de las comunidades kichwas de Cotacachi”. https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/283f7c8c-8208-4e28-90c8-d72b870e2557/content

Montagut, Xavier. 2020. “Venda directa i situació d’alarma pel Coronavirus”. Kaosenlared, 3 de abril. https://lc.cx/0PReb9

Mulet, Margalida, y Jordi Gascón. 2022. “Comercialización directa a través de mercados campesinos y modelo de producción”. En Actas del XIV Congreso Internacional de SEAE, compilado por Helena Cifre, José Luis Moreno y Rosa Valero, 387-397. Catarroja: SEAE.

Narotzky, Susana. 2016. “Where Have All the Peasants Gone?”. Annual Review of Anthropology 45: 301-318. https://doi.org/10.1146/annurev-anthro-102215-100240

Ospina, Pablo. 2006. En las fisuras del poder: movimiento indígena, cambio social y Gobiernos locales. Quito: Instituto de Estudios Ecuatorianos / CLACSO.

Pasquier-Merino, Ayari, y Simone Buratti. 2024. “Mercados de producción agroecológica y artesanal: sustentabilidad y gentrificación en la Ciudad de México”. Íconos. Revista de Ciencias Sociales 79: 79-97. https://doi.org/10.17141/iconos.79.2024.6026

Paz, Christian. 2022. “El mercado campesino y la chakra andina en el desarrollo territorial de Cotacachi”. Tesis de maestría, Universidad Técnica Particular de Loja. https://dspace.utpl.edu.ec/handle/20.500.11962/29718

Polanyi, Karl. (1944) 2017. La gran transformación. Los orígenes políticos y económicos de nuestro tiempo. Ciudad de México: Fondo de Cultura Económica.

Real Decreto 463/2020. Por el que se declara el estado de alarma para la gestión de la situación de crisis sanitaria ocasionada por el covid-19. Boletín Oficial del Estado 67, 14 de marzo. https://lc.cx/GPcJQk

Resolución SLT 720/2020. Por la que se adoptan medidas adicionales de prevención y control de la infección por el SARS-CoV-2. Diario Oficial de la Generalitat de Catalunya 8084, 13 de marzo. https://lc.cx/HPYmno

Revista Soberanía Alimentaria, Biodiversidad y Culturas. 2020a. “Carta al Ministerio de Agricultura Pesca y Alimentación”, 30 de marzo. https://lc.cx/GlK7aA

Revista Soberanía Alimentaria, Biodiversidad y Culturas. 2020b. “Movilización sin precedentes a favor de la alimentación de proximidad”, 8 de abril. https://lc.cx/2BJ_OL

Rivera, María, Karlheinz Knickel, Ignacio de los Rios, Amit Ashkenazy, David Qvist Pears, Tzruya Chebach y Sandra Š?mane. 2018. “Rethinking the connections between agricultural change and rural prosperity: A discussion of insights derived from case studies in seven countries”. Journal of Rural Studies 59: 242-251. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2017.07.006

Rohe, Sebastian, Marie Oltmer, Hendrik Wolter, Nina Gmeiner y Julia Tschersich. 2022. “Forever Niche: Why do organic vegetable varieties not diffuse?” Papers in Innovation Studies 8: 1-33. https://swopec.hhs.se/lucirc/abs/lucirc2022_008.htm

Rossi, Adanella, Gianluca Brunori y Francesca Guidi. 2008. “I mercati contadini: Un’esperienza di innovazione di fronte ai dilemmi della crescita”. Rivista di Diritto Alimentare 2 (3): 1-11. https://lc.cx/E2ZW1k

Salvatierra, Javier. 2020. “El mes no tan soñado de los supermercados”. El País, 22 de abril. https://lc.cx/AqcqlV

Saralegui, Pablo. 2022. “Los cambios en las prácticas de consumo en el covid-19”. Revista de Antropología Iberoamericana 17 (1): 117-145. https://recyt.fecyt.es/index.php/AIBR/article/view/94042

Schneider, Sergio, y Abel Cassol. 2022. “Fostering New Rural-Urban Relationships Through Markets, and the Key Role of Governance”. En Food and Agriculture in Urbanized Societies, editado por Sergio Schneider, Potira Preiss y Terry Mardsen, 83-105. Leeds: Emerald.

Siniscalchi, Valeria, y Krista Harper. 2019. Food Values in Europe. Londres: Bloomsbury Academic.

Sunam, Ramesh, y Keshab Goutam. 2015. “Agrarian future(s) of rural Nepal: Revitalizing peasant agriculture?”. Himalaya 35 (1): 91-102.

https://digitalcommons.macalester.edu/himalaya/vol35/iss1/12/

Uleri, Francesca. 2018. “New emerging peasantry and local food: Participatory Guarantee Systems as a strategy to re-localise and re-socialise the organic food quality. A theoretical analysis”. Estudios Rurales 8 (16): 142-173. https://doi.org/10.48160/22504001er16.406

Van der Ploeg, Jan Douwe. 2008. The new peasantries. Londres: Routledge.

Van Der Ploeg, Jan Douwe, Jingzhong Ye y Sergio Schneider. 2023. “Reading markets politically: On the transformativity and relevance of peasant markets”. The Journal of Peasant Studies 50 (5): 1852-1877. https://doi.org/10.1080/03066150.2021.2020258

Van der Ploeg, Jan Douwe, y Sergio Schneider. 2022. “Autonomy as a politico?economic concept: Peasant practices and nested markets”. Journal of Agrarian Change 22 (3): 529-546. https://doi.org/10.1111/joac.12482

Vizuete, Beatriz, Elisa Oteros-Rozas y Marina García-Llorente. 2024. “Role of the neo-rural phenomenon and the new peasantry in agroecological transitions”. Agriculture and Human Values 41: 1277-1297. https://lc.cx/S-mGQH

Worstell, Jim. 2020. “Ecological Resilience of Food Systems in Response to the COVID-19 Crisis”. Journal of Agriculture, Food Systems and Community Development 9 (3): 23-30. https://doi.org/10.5304/jafscd.2020.093.015

Entrevistas

Entrevista a María, Cotacachi, junio de 2022.